Mörk einkarekstrar og opinbers verða stöðugt óskýrari. Samkeppnisrekstur opinberra aðila hefur aukist og harðnað á mörgum sviðum. Um leið er grafið undan rekstri einkafyrirtækja – lítilla sérstaklega en einnig stærri fyrirtækja sem eiga í vök að verjast. Samkeppnin er nær alltaf ójöfn og ekki á jafnræðisgrunni.
Þegar hið opinbera keppir við einkarekstur er mikilvægt að tryggja jafnræði. Nauðsynlegt er að fylgt sé skýrum reglum og að afmörkun liggi fyrir um starfsemi opinberra aðila og umfang hennar. Sú hætta er alltaf fyrir hendi að opinber samkeppnisrekstur verði niðurgreiddur með beinum eða óbeinum hætti og hafi neikvæð áhrif á samkeppni.
Oft hvílir engin lagaleg skylda á stofnunum og fyrirtækjum að stunda starfsemi sem er í samkeppni við einkaaðila. Opinberir aðilar og þá ekki síst opinber hlutafélög hafa á síðustu árum fremur hert samkeppnisrekstur sinn.
Umsvif opinberra aðila í samkeppnisrekstri eru fremur til skaða en gagns. Ég hef ekki hikað við að halda því fram að samkeppnisrekstur, ekki síst ríkisins, geti unnið gegn markmiðum samkeppnislaga – að efla virka samkeppni neytendum til heilla. Því miður eru dæmi um að opinber hlutafélög hafi reynst eftirlitsaðilum erfið. Ríkisendurskoðun barðist í mörg við stjórnendur Ríkisútvarpsins svo þeir færu að lögum um fjárreiður ríkisins. Í tvö ár hirti ríkisfyrirtækið ekki um skýr fyrirmæli laga um stofnun dótturfélags vegna samkeppnisrekstrar. Það var ekki fyrr en Ríkisendurskoðun benti stjórnendum góðfúslega á að það sé ekki valkvætt að fara að lögum, að ríkisfjölmiðillinn tók sig taki.
Alltaf gripið til varna
Það er regla fremur en undantekning að opinberir aðilar, sem njóta annaðhvort lögþvingaðrar einokunar eða eru með yfirburðastöðu á markaði, bregðist illa við þegar gerðar eru tilraunir til að leiðrétta stöðuna, – stíga lítil skref í frelsisátt til að styrkja stöðu einkaframtaksins. Viðbrögð Áfengis- og tóbaksverslunar ríkisins [ÁTVR] við frumvarpi Áslaugar Örnu Sigurbjörnsdóttur dómsmálaráðherra, um að leyfa smærri brugghúsum að selja bjór beint af framleiðslustað, ættu því ekki að koma á óvart. Ríkiseinokunarfyrirtækið finnur frumvarpinu flest til foráttu. Hagnaðardrifið ríkiseinokunarfyrirtæki heldur því fram að höggvið yrði „stórt skarð í rótgróna einkasölu íslenska ríkisins á áfengi með því að heimila hér hagnaðardrifna smásölu áfengra drykkja“. (Það virðist sérstaklega slæmt í augum ríkisrekstrar að einstaklingar reyni að reka fyrirtæki sín með hagnaði – séu hagnaðardrifnir). Í umsögn heldur ÁTVR því fram að með frumvarpinu geti allar forsendur fyrir rekstri einokunarfyrirtækisins brostið, auk þess sé áfengissala „beint frá býli afar flókið lögfræðilegt viðfangsefni og svigrúm til þess að heimila áfengisframleiðendum smásölu áfengis á framleiðslustað að öllum líkindum mjög þröngt“.
Hefði hugmyndafræði ríkiseinokunar fengið að ráða væri Ísland líkara gömlu ráðstjórnarríki en frjálsu, opnu og dínamísku samfélagi. Ríkið sæti eitt að fjarskiptamarkaði, væri með einokun á öldum ljósvakans, sjálfstæðir háskólar, framhalds- og grunnskólar væru ekki til. Biðraðir væru enn á heilsugæslu hins opinbera og þannig mætti lengi telja.
Múrar hafta og ofstjórnar
Það hefur verið hlutverk Sjálfstæðisflokksins að brjóta niður múra hafta og ofstjórnar og lofa vindum frelsis að leika um þjóðfélagið. Verkinu er langt í frá lokið og á stundum þarf að fara í vörn – verja þann árangur sem náðst hefur. Sjálfstæðir fjölmiðlar standa veikburða í ójafnri og ósanngjarni samkeppni við ríkisrekið fyrirtæki forréttinda. Að óbreyttu mun ríkið eitt segja fréttir í sjónvarpi af innlendum vettvangi. Hæfileikaríkt framtaksfólk í sjálfstæðum rekstri heilbrigðisþjónustunnar á í vök að verjast – ríkið þrengir stöðugt að. Ríkisrekstrarhyggjan sefur aldrei og hefur verið glaðvakandi síðustu ár.
Ég hef aldrei farið leynt með það hvar ég stend í baráttunni fyrir auknu athafnafrelsi – gegn ríkishyggju, lögverndaðri ríkiseinokun eða ósanngjörnum samkeppnisrekstri opinberra aðila. Hvernig tekst til í þeirri baráttu – sem oft er því miður varnarbarátta – ræður miklu um lífskjör almennings á komandi árum og áratugum. Í júní á síðasta ári skrifaði ég meðal annars hér á þessum stað:
„Hafi einhvern tímann verið þörf fyrir öflugt einkaframtak, – snjalla frumkvöðla, útsjónarsama sjálfstæða atvinnurekendur, einstaklinga sem eru tilbúnir til að setja allt sitt undir í atvinnurekstri til að skapa verðmæti og störf – þá er það núna og á komandi árum. Líkt og áður verður það einkaframtakið – viðskiptahagkerfið – sem leggur þyngstu lóðin á vogarskálar verðmætasköpunar. Án öflugs einkaframtaks tekst okkur ekki að komast út úr erfiðum efnahagsþrengingum, tryggja öflugt velferðarkerfi og góð lífskjör.“
Angi af frelsisbaráttu
Frumvarp dómsmálaráðherra um að heimila litlum brugghúsum beina sölu á framleiðslu sinni er angi af frelsisbaráttunni. Í sjálfu sér er frumvarpið ekki mikið flóknara en það. Með því er reynt að styðja við og styrkja stöðu sjálfstæðra atvinnurekenda – framtaksfólks um allt land, sem hefur lagt líf og sál í að byggja upp lítil iðnfyrirtæki.
Í umsögn benda Samtök ferðaþjónustunnar á að brugghús geti aðeins boðið „gestum upp á vörur sínar í gegnum veitingaleyfi en ekki selt þær í smásölu á framleiðslustaðnum“. Þetta hamli „tækifærum til að koma vöru á framfæri, sérstaklega í ljósi þess að sömu framleiðendur geta átt í erfiðleikum með að fá vörur sínar seldar í verslunum Áfengis- og tóbaksverslunar ríkisins“:
„Flest þessara fyrirtækja eru á landsbyggðinni þannig að mikilvægi fyrirliggjandi lagabreytingar er enn meira til að styrkja fjölbreytta atvinnustarfsemi um land allt og verja afkomu fjölda frumkvöðlafyrirtækja og starfsfólks þeirra.“
Samkeppniseftirlitið segir í umsögn að skapað hafi verið „samkeppnisumhverfi þar sem hallar á smærri brugghús, sem eiga umtalsvert erfiðara með að selja vörur sínar til neytenda en stærri samkeppnisaðilar“. Þess vegna er „Samkeppniseftirlitið fylgjandi því að núgildandi fyrirkomulag við sölu áfengis verði endurskoðað, og styður því umrædda breytingartillögu“.
Bæjarráð Ísafjarðarbæjar styður, enda hafi það „jákvæð áhrif á minni brugghús til uppbyggingar atvinnulífs, sérstaklega á landsbyggðinni“. Sveitarstjórn Grímsnes- og Grafningshrepps segir að rekstrargrundvöllur minni brugghúsa styrkist og muni „stuðla að uppbyggingu atvinnulífs á landsbyggðinni“. Byggðarráð Norðurþings dregur fram svipuð rök.
Það verður forvitnilegt að fylgjast með hvort röksemdir Samtaka ferðaþjónustunnar og Samkeppniseftirlitsins vega þyngra en andstaða ríkiseinokunar í hugum þingmanna þegar tekist verður á um frumvarp dómsmálaráðherra. Hvort hlustað verður raddir sveitarstjórna á landsbyggðinni um að lítið frelsisskref styðji við uppbyggingu atvinnulífsins í dreifðum byggðum, kemur í ljós á vormánuðum, vel fyrir komandi alþingiskosningar.