Pólitískt ofbeldi og óþol

Þráðurinn verður stöðugt styttri. Umburðarlyndi og þolinmæði eiga í vök að verjast. Stjórnmálamenn, almenningur og fjölmiðlamenn fella dóma yfir mönnum og málefnum án þess að hika. Tungutakið er harðara en áður, stundum ofsafengið og svívirðilegt. Hjólað er af hörku í einstaklinga sem varpa fram öðrum sjónarmiðum – hafa aðra sýn á hlutina. Samfélag samtímans refsar umsvifalaust. Litli drengurinn sem af hreinskilni benti á að keisarinn væri ekki í neinum fötum hefði verið smánaður á samfélagsmiðlum. Óþol samtímans veitir fáum grið.
Þegar ráðherra kemst klaufalega að orði nýta samverkamenn í öðrum ríkisstjórnarflokki tækifærið og ráðast á hann með ósvífni þess sem óttast dapurt gengi þegar innan við eitt ár er í kosningar. Útúrsnúningur og orðhengilsháttur yfirtekur drengskap og lítið er gefið fyrir samvinnu og traust ólíkra flokka sem standa að ríkisstjórn á erfiðum tímum. Pólitískur hráskinnaleikur tekur yfir orðræðuna líkt og oft gerist þegar stjórnmálamenn lítilla sanda og lítilla sæva reyna að gera sig gildandi á kostnað annarra.
Þingmaður, sem leyfir sér að efast opinberlega um hertar aðgerðir þar sem gengið er freklega á borgaraleg réttindi í alvarlegri baráttu við kórónuveiruna, fær það óþvegið á samfélagsmiðlum, í fjölmiðlum og tölvupóstum. Innan heilbrigðiskerfisins spila sumir undir. Þingmanninum eru gerðar upp skoðanir og hann sakaður um mannfyrirlitningu og skort á samkennd. Þó gerði hann ekki annað en spyrja spurninga og benda á að hertar aðgerðir, þar sem viðskiptalífið er að stórum hluta lamað, hafi afleiðingar sem nauðsynlegt sé að ræða. Afleiðingar fyrir almenna heilsu þjóðarinnar en ekki síður fyrir velferðarkerfið allt geti orðið alvarlegar, þar sem hægt og bítandi er dregið úr sameiginlegum þrótti okkar (ríkissjóði) til að standa undir öflugu heilbrigðiskerfi, menntakerfi og almannatryggingum.
Eitrar samskipti fólks
Dæmin um dómhörkuna eru miklu fleiri. Umburðarlyndi hefur farið þverrandi á síðustu árum og þar hefur kórónuveiran ekki leikið hlutverk. En við Íslendingar erum ekki einir í glímunni við óþol gagnvart þeim sem eru á annarri skoðun. Óþolinmæði og fordómar sundra samfélögum, eitra samskipti fólks og grafa undan lýðræði.
Lýðræðið hvílir á mörgum hornsteinum. Málfrelsi þar sem ólíkar skoðanir takast á er einn þessara steina. Friðsamleg stjórnarskipti að loknum opnum og frjálsum kosningum er annar hornsteinn.
Í Bandaríkjunum er stöðugt grafið undan þeim báðum og þannig verður sífellt hættulegra að tapa kosningum. Á þetta benti John Cochrane, hagfræðingur við Hoover-stofnunina við Stanford-háskólann og áður prófessor við Háskólann í Chicago, á bloggsíðu sinni í september. Hæfileikinn til að sætta sig við niðurstöðu kosninga sé að hverfa, hefðbundin viðmið í samskiptum hafa verið brotin niður.
Þegar tæpur mánuður er til forsetakosninga er ástæða til að bera nokkurn kvíðboga fyrir því hvernig brugðist verður við úrslitunum. Sundrung samfélagsins í Bandaríkjunum birtist á hverjum degi og hefur m.a. myndað farveg fyrir nýja tegund stjórnmála „réttláta ógnun“ [righteous intimidation] – þar sem samfélögum er skipt í fórnarlömb og kúgara. (Um þetta fjallaði ég hér í grein 9. september sl.). Vandinn er hins vegar djúpstæðari. Kannanir benda til að sífellt fleiri kjósendur – jafnt demókratar sem repúblikanar – telji að það geti verið réttlætanlegt að beita ofbeldi til að ná fram pólitískum markmiðum.
Og hvernig má annað vera þegar pólitískir andstæðingar virða hver annar lítils? Árið 2018 leiddi könnun vefritsins Axios í ljós að 21% demókrata taldi repúblikana vera illa innrætta og 54% sögðu þá fáfróða. Um 23% repúblikana voru á því að demókratar væru vont fólk og 49% væru fávís.
Í sameiginlegri grein sem birtist á vefritinu Politico 1. október lýsa fimm viðurkenndir fræðimenn við háskóla og rannsóknastofnanir yfir þungum áhyggjum yfir þróun síðustu ára – auknum vilja til að réttlæta ofbeldi sem leið til að ná sínu fram í stjórnmálum. Í upphafi benda þeir á að frambjóðandi repúblikana (Donald Trump) hafi í kappræðum nokkrum dögum áður lýst yfir áhyggjum af ofbeldisöldu sem ríður yfir margar borgir Bandaríkjanna – ofbeldi sem sé runnið undan rifjum vinstri manna. Forsetaframbjóðandi demókrata (Joe Biden) hafði einnig áhyggjur – af ofbeldi hægriöfgamanna. Báðir frambjóðendurnir hafa rétt fyrir sér en virðast ekki hafa pólitíska burði til að takast á við þá hættu sem lýðræðinu stafar af ofbeldinu.
Ábyrgð forystumanna í stjórnmálum
Kannanir fræðimannanna sýna að ástæða er til að hafa áhyggjur. Fari allt á versta veg standa Bandaríkin frammi fyrir mestu krísu í 150 ár, ekki síst ef úrslit kosninganna verða ekki skýr eða ef annar frambjóðandinn dregur niðurstöðu þeirra með einhverjum hætti í efa. Það geti leitt til óeirða og ofbeldis um allt land. Um einn af hverjum fjórum demókrötum og repúblikönum segir að það geti verið réttmætt ef frambjóðandi þeirra tapar í komandi kosningum.
Margir telja að þróunin í Bandaríkjum samtímans eigi sér hliðstæðu með sögu Evrópu á þriðja og fjórða áratug liðinnar aldar. Þá varð hófsemdarfólk undir þegar öfgar og ofbeldi tóku yfir og tóku öll gildi lýðræðis úr sambandi. Afleiðingarnar þekkja allir.
Öllum sem hafa tekið að sér forystu í lýðræðisríki – í sveitarstjórnum, stjórnmálaflokkum, á þingi og ríkisstjórn – ber skylda til þess að fordæma hvers konar ofbeldi, jafnt ofbeldi pólitískra andstæðinga og eigin stuðningsmanna. Stjórnmálamenn bera öðrum fremur ábyrgð á því að standa vörð um grunngildi lýðræðis, ekki síst að allir geti tekið þátt í frjálsum kosningum og að niðurstöður þeirra séu virtar. Fram til þessa hafa forsetaframbjóðendur demókrata og repúblikana ekki skilið eða forðast að axla þessa ábyrgð.